ذکر

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: ذکر «سبحان الله و الحمد الله و لا اله الاّ الله و الله اکبر» را زیاد بگوئید. چون در قیامت این اذکار با گروهی از فرشتگان و محافظ از پیش رو و پشت سر خواهند آمد. و این اذکار باقیات و صالحات می باشند.

در حالی که اهل دنیا دائم به ذکر دنیا مشغول اند و در لذت های دنیوی غوطه می خورند،اهل ایمان تمام لذت شان از یاد خدا است و در اطاعت خدا غوطه ورند. ذکر از بهترین وسایل برقراری ارتباط با حضرت حق جلّ شأنه می باشد. یاد الهی از نزدیکترین مسیرهای قرب و نزدیکی به پروردگار این عالم است. اوقات اشتغال به ذکر خداوند متعال نیز از شیرین ترین حالتها و لذّتهای بندگان مؤمن است.

ذکر نیز مانند تمام امور مهم شرعی دارای تقسیمات، ضوابط و شرایط خاصی است که رعایت این امور برای بهره بردن صحیح لازم است.

معنای حقیقی ذکر و یاد خدا آن است که انسان در هر موقعیتی که هست در حال اطاعت و بندگی خداوند باشد و خدا را فراموش ننماید. تمام اعمال و آداب بندگی خداوند یاد خدا به معنای وسیع و حقیقی کلمه محسوب می شود و مهم هم این است که انسان در تمام زندگی خود اهل ایمان و بنده خدا باشد. ذکر زبانی هم در صورتی موثر است که به معنای وسیع کلمه انسان ذاکر خدا و بنده واقعی حق تعالی و مطیع او باشد.

آثار ذکر بر روح و روان

یکی از زیباترین جلوه های ارتباط عاشقانه با خدا و اساسی ترین راه های سیر و سلوک ، ذکر است؛ یعنی مترنّم بودن زبان و قلب انسان به اسماء حُسنای الهی و شاداب نگه داشتن گل روح در زیرباران یاد حق.

ذکرخدا، از یادبردن هستی محدود خویش در رهگذر یاد اسمای الهی است و تداوم و استمرار آن زنگار گناهان را از روی دل می زداید؛ زیرا غفلت و فراموشی حق تعالی ، ساحت دل را مکدّر می کند.ذکر خداوند آثار و ثمرات اعجاب آور و باشکوهی دارد که هریک از آنها در سازندگی روحی و اخلاقی انسان تأثیر به سزایی دارد. این آثار عبارتنداز:

۱- یاد خدا نسبت به بنده

اولین اثر یاد خدا این است که خدای متعال نیز انسان را یاد می کند. «مرا یادکنید تا شمارا یادکنم ».

۲- روشنی دل

خداوند؛ ذکرخویش راموجب نورانی شدن و بیداری دل ها می داند. مردن دل وافسردگی ازهولناک ترین سیه روزی هاست.

یکی از موثرترین عوامل علاج مرگ دل و احیای دوبارة آن، پناه بردن به ذکر خداست؛ ذکرحق نور است و مداومت درآن ، قلب را از تاریکی و ناامیدی و قساوت نجات می دهد.

۳- آرامش قلب

به تعبیر قرآن طمأنینه و سکون قلب از جمله آثار مستقیم یاد خداست. «کسانی که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خداست، بدانید تنها با یاد خدا دل ها آرام می گیرد.»

۴- خشیت و ترس از خدا

از جمله آثار یاد خدا برای مومنان، خداترسی و خشیت می باشد. قرآن در این زمینه می فرماید: «تنها مومنان هستند که هرگاه یاد خدا به میان آید، دل هایشان ترسان شود».

یکی از موثرترین عوامل علاج مرگ دل و احیای دوبارة آن، پناه بردن به ذکر خداست؛ ذکرحق نور است و مداومت درآن ، قلب را از تاریکی و ناامیدی و قساوت نجات می دهد

۵- بصیرت یافتن و شناخت شیطان

یکی از عوامل اصلی سقوط انسان و سیه روزی او، افتادن به دام های ناپیدای شیطان است و ذکر حق به انسان بصیرتی می دهد که وسوسه های پنهان و دام های ناپیدای شیطان را به سهولت بشناسد و در دام او نیفتد.

۶- بخشش گناهان

از آثار و ثمرات اخروی یاد خداوند ، مغفرت الهی می باشد که شامل حال یادکنندگان خدا می گردد و اضافه برآن ، خداوند وعده اجر و پاداش بزرگ نیز به ایشان داده است.

۷- حکمت و علم

یکی دیگر از ثمرات ذکر ، پختگی عقل و کمال و حکمت است. ذکر باعث فروزان شدن قوه ادراک انسان و جوشش فکر و
دعا

اندیشه می شود. جان فرد شایستگی این را پیدا می کند که منعکس کننده حقایق غیبی در خود گردد و خداوند به اندیشه و عقل این افراد مدد رساند.

در روایات و احادیث ما به جایگاه مهم ذکر و برخی اذکار شریف و آثار مهم آنها تصریح شده است که به برخی از آنها اشاره می نمائیم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اصحابشان فرمودند: آیا می خواهید شما را به بهترین و پاکیزه ترین کارهایتان نزد پروردگارتان، و رفعت دهنده ترین اعمال در درجات معنویات، و آنچه برای شما بهتر از درهم و دینار است، و آنچه بهتر از روبرو شدن با دشمنان و مقابله با آنهاست، راهنمایی کنم؟ همگی گفتند: آری ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، ایشان فرمودند: آن ذکر کثیر خداوند متعال است. ۱

۱-ذکر تسبیحات اربعه:

۱ـ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: پنج چیز است که چقدر در میزان سنگین اند؛ گفتن سبحان الله و الحمد الله و لا اله الاّ الله و اللّه اکبر و فرزند شایسته ای است که از مسلمانی بمیرد و او در مرگ آن فرزند دامن صبر از دست ندهد و به حساب خداوند منظور بدارد. ۲

۲ـ امام صادق علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: ذکر «سبحان الله و الحمد الله و لا اله الاّ الله و الله اکبر» را زیاد بگوئید. چون در قیامت این اذکار با گروهی از فرشتگان و محافظ از پیش رو و پشت سر خواهند آمد. و این اذکار باقیات الصالحات می باشند.۳

۲- تسبیح (سبحان الله)

۱ـ شخصی از امام علی علیه السّلام درباره تفسیر «سبحان الله» پرسید. امام فرمودند: این ذکر تعظیم و منزه دانستن خداوند است از آنچه مشرکین می گویند. و اگر بنده ای آن را بگوید؛ تمام ملائکه بر او صلوات می فرستند.

۲ـ امام صادق علیه السّلام فرمودند: ابلیس گفت: پنج کار است که در آنها من هیچ حیله ای ندارم و سایر مردم در قبضه من هستند:…و کسی که زیاد در روز و شب تسبیح سبحان الله می گوید و …۴

۳ـ امیرالمؤمنین علیه السّلام: هرکس روزی سی مرتبه تسبیح (سبحان الله) بگوید: خداوند هفتاد نوع بلا که کمترین آنها فقر است را از وی دفع می نماید.۵

۳- تهلیل(لا اله الاّ الله)

۱ـ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خداوند فرمود: (لا اله الاّ الله) قلعه من است و هرکس در آن داخل شود، از عذاب من در امان است.۶

۲- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: کلمه (لا اله الاّ الله)بهاء و قیمت بهشت است.۷

۳ ـ امام صادق علیه السلام فرمودند: ذکر (لا اله الله و الله اکبر) را زیاد بگوئید، چون در نزد پروردگار چیزی از این دو ذکر محبوبتر نیست.۸

امام صادق علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: ذکر «سبحان الله و الحمد الله و لا اله الاّ الله و الله اکبر» را زیاد بگوئید. چون در قیامت این اذکار با گروهی از فرشتگان و محافظ از پیش رو و پشت سر خواهند آمد. و این اذکار باقیات و صالحات می باشند

تحمید(الحمد الله)

۱ ـ از ائمه سفارش به زیاد گفتن (الحمد الله) در همه حالات اعم از نعمت یا مصیبت شده است.۹

۲ـ امام باقر و صادق علیهماالسّلام فرمودند: هر کس(الحمد الله کما هو اهله) بگوید، نویسندگان آسمانها مشغول می گردند.۱۰
دعا

ذکر(لا حول و لا قوّة الاّ بالله العلی العظیم)

در فضیلت این ذکر آمده است که آن از گنجهای بهشت است. و شفای از نود و نه بیماری و درد است که کمترین آنها همّ و گرفتاری است.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: اگر غمها پیوسته به تو روی آورد، پس بگو (لا حول و لا قوّة الاّ بالله). و نیز روایت شده است فرزند یکی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به اسارت دشمن در آمد. وی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و از این غم شکایت نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله به او امر کردند که زیاد و در همه حال ذکر (لا حول و لا قوّة الاّ بالله) بگوید او نیز اطاعت کرد و پس از مدّتی پسرش به همراه صد شتر در هنگامی که مشرکان از وی غافل شده بودند، بازگشت.۱۱

استغفار :

یکی دیگر از ذکرهای بسیار مهم استغفار است که مشهورترین صیغه آن (استغفر الله ربی و اتوب الیه) که از آثار آن بخشش گناهان، گشایش در رزق و حتّی سبب بچه دار شدن است.۱۲

یکی دیگر از اذکار مهّم دعاء مکروب یا ذکر یونسیّه است و آن ذکر (لا اله الاّ انت سبحانک انّی کنت من الظالمین) است.

که برای این ذکر آثار فراوانی ذکر شده است که ما در مبحثی جداگانه به طور مفصل به آن پرداخته ایم . که قابل مراجعه برای شما عزیزان هست.

نکته قابل توجه این که آنچه در بحث ذکر مهّم و در درجه بالاتری از نظر کیفیت است ذکر قلبی است نه ذکر لسانی بدون توجّه. و دیگر آن که این ذکر گفتن لطمه ای به سیر طبیعی زندگی ما نزند و ما تنها برای قرب الهی و زنده نگه داشتن یاد خدا در تمام ساعات و حالات عمر خویش به آن بپردازیم نه کسب قدرتها و ارضای هواهای نفسانی که امری ناپسند و مذموم است.
بخش دین تبیان

پی نوشت ها :

۱ ـ سفینأ البحار ج ۳/ص ۲۰۰٫

۲ ـ خصال،شیخ صدوق،ص ۲۹۵٫

۳ ـ ثواب الاعمال ،شیخ صدوق،ص ۹٫

۴ ـ خصال،شیخ صدوق،باب خصلتهای پنجگانه.

۵ ـ سفینة البحار،ج ۳ ،ص ۲۰۲٫

۶ ـ همان.

۷ ـ ثواب الاعمال،شیخ صدوق،ص ۳٫

۸ ـ همان،ص ۵٫

۹ ـ سفینة البحار،ج ۳،ص ۲۰۵ـ ۲۰۷٫

۱۰ ـ همان.

۱۱ ـ سفینة البحار،ج ۳ادامه مطلب

حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام ) فرموده است: در شگفتم برای کسی که از چهار چیز بیم دارد، چگونه به چهار کلمه پناه نمی برد!

۱- در شگفتم برای کسی که ترس بر او غلبه کرده، چگونه به ذکر «حسبنا الله و نعم الوکیل» (آل عمران ایه ۱۷۱) پناه نمی برد. در صورتی که خداوند به دنبال ذکر یاد شده فرموده است: پس (آن کسانی که به عزم جهاد خارج گشتند، و تخویف شیاطین در آنها اثر نکرد و به ذکر فوق تمسک جستند) همراه با نعمتی از جانب خداوند (عافیت) و چیزی زاید بر آن (سود در تجارت) بازگشتند، و هیچگونه بدی به آنان نرسید.

۲- در شگفتم برای کسی که اندوهگین است چگونه به ذکر «لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین» (سوره انبیاء آیه ۸۷) پناه نمی برد. زیرا خداوند به دنبال این ذکر فرموده است: «پس ما یونس را در اثر تمسک به ذکر یاد شده، از اندوه نجات دادیم و همین گونه مومنین را نجات می بخشیم.» (سوره انبیاء آیه ۸۸)

۳- در شگفتم برای کسی که مورد مکر و حیله واقع شده، چگونه به ذکر «افوض امری الی الله، ان الله بصیر بالعباد» (سوره غافر آیه ۴۴) … پناه نمی برد. زیرا خداوند به دنبال ذکر فوق فرموده است: «پس خداوند (موسی را در اثر ذکر یاد شده) از شر و مکر فرعونیان مصون داشت.» (سوره غافر آیه ۴۵)

۴- در شگفتم برای کسی که طالب دنیا و زیباییهای دنیاست چگونه به ذکر «ماشاءالله لاحول و لاقوة الا بالله» پناه نمی برد، زیرا خداوند بعد از ذکر یاد شده فرموده است: «مردی که فاقد نعمتهای دنیوی بود، خطاب به مردی که از نعمتها برخوردار بود) فرمود: اگر تو مرا به مال و فرزند، کمتر از خود می دانی امید است خداوند مرا بهتر از باغ تو بدهد.»

جهان

چگونگی عالم برزخ

بر اساس آیات و روایات بعد از زندگی دنیا و قبل از قیامت، عالمی به نام «عالم برزخ» وجود دارد که روح انسان بعد از مرگ تا برپایی قیامت در آنجا زندگی می‌کند. ازا روایات اسلامی استفاده می‌شود که انسان‌ها در برزخ به پنج گروه تقسیم می‌شوند:

۱٫ افرادی که در درجه اعلای ایمان و کمال هستند؛ روح این افراد پس از مرگ و پاسخ به سۆال‌های نکیر و منکر در قالب مثالی قرار می‌گیرد و به بهشت برزخی وارد می‌شوند و در آنجا در محضر امام علی علیه‌السلام تا برپا شدن قیامت از انواع نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند.

۲٫ افرادی که مۆمن هستند، ولی نه در درجه کمال و گروه قبلی؛ برای این افراد پس از سۆال و پاسخ در قبر، دری از بهشت (برزخی) به سوی قبرشان باز می‌شود و قبر به مقدار چشم انداز، وسیع شده و باغی از باغ‌های بهشت می‌شود.

این گروه در قبرشان متنعم به نعمت‌های پروردگارند و همیشه دعایشان این است که خدایا قیامت را برپا نما و نعمت‌های بهشتی را که به ما وعده داده ای، عطا فرما.

۳٫ مۆمنان گناهکار که مستحق عذابند؛ آنان پس از ورود به قبر و ناتوانی در پاسخ به سۆال نکیر و منکر، فرشتگان با عمودی که در دست دارند، بر فرق آن‌ها می‌کوبند و قبرشان پر از آتش می‌شود و دری از جهنم (برزخی) به سوی قبر آنان باز می‌شود و قبرشان به چاهی از چاه های جهنم تبدیل می‌شود. این گروه در قبر معذبند تا وقتی که گناهانشان بخشیده شود.

۴٫ کسانی که کافر محض هستند؛ این افراد نیز همانند مۆمنان گناهکار تا برپا شدن قیامت در جهنم برزخی معذبند؛ با این تفاوت که عذاب کافر، عذاب در عقیده و عمل است و کاهش دهنده عذاب قیامتش نیست، ولی عذاب مۆمن گناهکار عذاب عمل است و باعث پاک شدن او می‌شود و جنبه اصلاح گرانه و رهایشگرانه دارد. (۱)

در سخنی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم: وقتی مۆمن داخل قبر می‌شود، نماز در سمت راست و زکات در سمت چپ او قرار می‌گیرد و نیکوکاری‌هایش بالای سر او سایه می‌افکنند و صبر در قسمتی دیگر قرار می‌گیرد. وقتی دو فرشته برای پرسش می‌آیند، صبر به نماز و روزه می‌گوید: از صاحبتان دفاع کنید وگرنه من آماده دفاع هستم

۵٫ گروهی که نه اهل ثوابند تا مستحق نعمت باشند و نه اهل گناه تا مستحق عذاب گردند. روح این گروه (در قالب مثالی) به صورت بی هوش و یله تا برپایی قیامت باقی می‌ماند. (۲)

هنگام مرگ روح انسان از بدن به طور کامل جدا می‌شود و به هنگام رستاخیز، خداوند متعال بار دیگر بدن و استخوان‌های پوسیده و خاک شده را حیات مجدد می‌دهد و روح دوباره به آن بر می‌گردد. (۳) (۴)

در عالم برزخ حوادث زیادی اتفاق می‌افتد که در برخی از آیات قرآن از جمله آیات ۹۹ و ۱۰۰ سوره مۆمنون و در روایات فراوانی به آن‌ها اشاره شده است.

پرسش در قبر

از مضمون روایتی از امام سجاد علیه‌السلام چنین برداشت می‌شود که وقتی انسان را در قبر می‌گذارند، دو فرشته الهی به سراغ او می‌آیند و از اوصل عقاید، یعنی توحید، نبوت و امامت او و اینکه از چه پیشوایانی پیروی می‌کرده و از چگونگی مصرف عمر در راه‌ها و کارهای مختلف و طریق کسب اموال و مصرف آن‌ها می‌پرسند و چنانچه از مۆمنان راستین باشد، به خوبی از عهده جواب بر می‌آید و مشمول رحمت و عنایات حق می‌شود و اگر از مۆمنان نباشد، در پاسخ سۆال‌ها عاجز می‌ماند و مشمول عذاب دردناک برزخی می‌گردد. (۵)

حضور ائمه علیهم السلام

وقتی مۆمن بمیرد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امام علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین علیهم السلام همراه با ملائک مقربی می‌آیند. اگر مۆمن توانست جواب تکیر و منکر را بدهد، آن‌ها به نفع او شهادت می‌دهند و اگر نتوانست جواب بدهد (زبانش بند آمد)، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به امر خدا شهادت می‌دهد که این مۆمن زبانش از ترس بند آمده است وگرنه به آنچه شما می‌پرسید، معتقد است و امام علی، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین علیهم السلام نیز فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله را تأیید می‌کنند. (۶)

در روایتی از امام علی علیه‌السلام درباره هول و هراس قبر می‌خوانیم: برای کسی که آمرزیده نشود، بعد از مرگ، از خود مرگ شدیدتر است. از قبر و تنگی و تاریکی آن بر حذر باشید؛ همانا قبر هر روز می‌گوید: من خانه غربتم. من خانه وحشتم. من خانه کرم‌ها هستم و قبر برای مۆمنان باغی از باغ‌های بهشت و برای گنهکاران گودالی از گودال‌های آتش است. زندگی و معیشت سختی که خدا دشمنان خویش را از آن ترسانده، عذاب قبر است

تجسم اعمال

در سخنی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم: «وقتی مۆمن داخل قبر می‌شود، نماز در سمت راست و زکات در سمت چپ او قرار می‌گیرد و نیکوکاری‌هایش بالای سر او سایه می‌افکنند و صبر در قسمتی دیگر قرار می‌گیرد. وقتی دو فرشته برای پرسش می‌آیند، صبر به نماز و روزه می‌گوید: از صاحبتان دفاع کنید وگرنه من آماده دفاع هستم».(۷)

فشار قبر

از برخی احادیث چنین به دست می‌آید که فشار قبر برای همه جز اندکی وجود دارد؛ البته در برخی کیفر اعمال محسوب می‌شود و برای بعضی، ملایم‌تر و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهی‌هاست. در سخنی از امام صادق علیه‌السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: «فشار قبر برای مۆمن، کفاره نعمت‌هایی است که تباه کرده است» .(۸)

وحشت شب اول قبر

در روایتی از امام علی علیه‌السلام درباره هول و هراس قبر می‌خوانیم: «برای کسی که آمرزیده نشود، بعد از مرگ، از خود مرگ شدیدتر است. از قبر و تنگی و تاریکی آن بر حذر باشید؛ همانا قبر هر روز می‌گوید: من خانه غربتم. من خانه وحشتم. من خانه کرم‌ها هستم و قبر برای مۆمنان باغی از باغ‌های بهشت و برای گنهکاران گودالی از گودال‌های آتش است. زندگی و معیشت سختی که خدا دشمنان خویش را از آن ترسانده، عذاب قبر است».(

دانستنی های قرآن/۴۷

اسامی و صفات پیامبر اسلام در قرآن براساس حروف الفبا:

احمد – امین – اوّل المسلمین – اوّلُ المؤمنین – اوّلُ العابدین – بُرهان – بشیر – خاتم النَّبیین – داعیاً الی الله – رحمةً للعالمين – رحیم – رسول – رسول الله – رسول امین – رسول مبین – رسول کریم – رئوف – سراجٌ منیر – شاهد – شهید – صاحب – طه – عبدالله – مُبشّر – محمد – المدثر – المزمل – مُنذر – ناصحٌ امین – النّبی – النّبی الامّی – نذیر – النّذیر المبین – ولی – یس

دانستنی های قرآن/ص ۱۲۷

پندهای قرآنی/۱۸

آیت الله العظمی سیدمحمدتقی بهجت (ره): از واضحات است که خواندن قرآن در هر روز و ادعیه مناسبه ی اوقات و امکنه در تعقیبات و غیر این ها و کثرت تردد در مساجد و مشاهد مشرّفه و زیارت علما و صلحا و همنشینی با آنها، از مزضیّات خدا و رسول صلّی الله علیه و آله وسلّم است، و باید روز به روز، مراقب زیادتی بصیرت و انس به عبادت و تلاوت و زیارت باشد.

برنامه سلوک در نامه های سالکان/ص۴۸۳

نکته های قرآنی/۶۲

اوست و جز او نیست

هُوَ اللهُ الَّذی لا اِلهَ اِلَّا هُوَ عَالِمُ الغَیبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحمنُ الَّرحیمُ:

او خدایی است که غیر از او معبودی نیست. داننده نهان و آشکار است. اوست هستی بخش مهربان.

حشر/۲۲

·       یکتایی و یگانگی، اولین و مهم ترین اصل در صفات الهی است (هُوَ اللهُ الَّذی لا اِلهَ اِلَّا هُوَ)

·       او که همه به دنبال اویند، خداست (هُوَ اللهُ)

·       علم خداوند به غیب و شهود یکسان است (عَالِمُ الغَیبِ وَالشَّهَادَةِ)

·       با اینکه خداوند همه چیز را می داند(عَالِمُ الغَیبِ وَالشَّهَادَةِ) ولی با رحمت با بندگان برخورد می کند. اگر علم او بیم آور است، رحمت او امید بخش است و در تربیت، انسان باید بین بیم و امید باشد.( الرَّحمنُ الَّرحیمُ)

حکایت های قرآنی/۲۷

روزی یک یهودی به سیّد اوصیاء و وارث انبیاء حضرت علی علیه السلام گفت: چه شده شما (مسلمانان) را که هنوز ۲۵ سال از رحلت پیامبرتان نگذشته بود، با یکدیگر جنگ و کشتار کردید؟

امام علی علیه السلام فرمود: و اما شما هنوز رطوبت پاهایتان (که از رود نیل نگذشتید) خشک نشده بود، گفتید: یا موسَی اجعَل لَنَا اِلَهاً کَمَا لَهُم ءَالِهَةٌ : ای موسی! همان طور که آنان را خدایانی است، برای ما هم خدایی بساز! (اعراف/۱۳۸)

هزار و یک حکایت قرآنی/ص۵۰